Osmanlı Devletinde Hukuk

Osmanlı Devleti'nin tarihsel sürecinde hukuki yapı, ilk dönemlerde öncelikle gelenek ve törelere dayanarak şekillenmiştir. Fethedilen bölgelerde, yerel halkın Osmanlı yönetimine daha kolay adapte olabilmesi için, o bölgedeki mevcut kanunlar bir süreliğine yürürlükte bırakılmıştır.

Osmanlı hukuku temelde iki ana kategoriye ayrılır: şer'i (İslam hukuku) ve örfi hukuk (yerel ve devlet adetlerine dayanan).

Fatih Sultan Mehmet döneminde düzenlenen ilk kanunname "Kanunname-i Ali Osman" olarak adlandırılmıştır.

Hukuki meselelerin çözümünde Şer’i Mahkemeler ön plana çıkar. Bu mahkemelerde davalar, "Kadı" olarak bilinen yargıçlar tarafından karara bağlanırdı. Eğer bir taraf mahkemenin verdiği kararı adil bulmazsa, en üst yargı mercii olan Divan-ı Hümayun'a başvurabilirdi.

Kadılar, sadece yargısal görevleri yürütmenin ötesinde, aynı zamanda bulundukları bölgedeki yönetimin yasalara uygun hareket edip etmediğini denetleme yetkisine de sahipti. Bu, yargının idari işler üzerinde denetim yetkisini elinde bulundurduğunun bir göstergesi olarak kabul edilir.

Kadıların Osmanlı toplumunda çeşitli görevleri bulunmaktaydı:

✓ Merkezden gelen emirleri yerel halka duyururlardı.

✓ Nikah, şirket kurma, vakıf kuruluşu gibi önemli anlaşmaları ve işlemleri tasdik ederlerdi.

✓ Halkın çeşitli şikayetlerini merkezi Divan’a iletilmesini sağlarlardı.

✓ Olağanüstü durumlarda alınan vergilerin (avarız) toplanmasında denetim ve gözetim görevi üstlenirlerdi.

Hukuk Alanındaki Gelişmeler:

Osmanlı Devleti, XIX. yüzyılda batılılaşma hareketleri çerçevesinde hukuk alanında da reformlar gerçekleştirdi.

✓ Avrupa hukukundan etkilenerek bazı hukuk kuralları benimsendi.

✓ Tanzimat Fermanı sonrasında, 1870 yılında 'Adliye Nezareti' kurularak hukuki yapıda reformlara gidildi. Aynı dönemde Ticaret ve Temyiz Mahkemeleri gibi üst düzey mahkemeler kuruldu.

✓ 1840'ta yeni bir Ceza Kanunu, 1850'de Ticaret Kanunu ve 1868'de Deniz Ticaret Kanunu yürürlüğe girdi.

✓ 1868'de yasal düzenlemeleri duyurmak için 'Düstur' adlı resmi dergi yayımlandı.

✓ Ahmet Cevdet Paşa liderliğinde bir komisyon, İslam hukukuna dayalı bir medeni kanun olan Mecelle'yi hazırladı. Mecelle, 1878'de tamamlanarak yürürlüğe konuldu.

✓ Osmanlı Devleti'nde farklı etnik ve dini grupların, farklı hukuk sistemleri altında yargılanmasından kaynaklanan hukuk birliği eksikliği, modern hukuk sisteminin benimsenmesini zorunlu kıldı. Bu çeşitlilik; Nizamiye Mahkemeleri, Konsolosluk Mahkemeleri, Şer’i Mahkemeler, Cemaat Mahkemeleri ve Ticaret Mahkemeleri gibi farklı mahkeme yapılarına yansıyordu.